ضعف سواد خانواده در استفاده از فضای مجازی و پیامدهای اخلاقی آن

نویسنده

عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث، گروه اخلاق کاربردی

چکیده

فضای مجازی در جایگاه یک رسانه و عضو جدایی‌ناپذیر خانواده‌ها، ازنظر اخلاقی دارای کارکردی دوگانه است و براساس قوت و ضعفِ آگاهی اعضای خانواده در استفاده از آن، می‌تواند بستر شکل‌گیری فضائل یا رذائل اخلاقی شود. مقالۀ حاضر با بررسی تأثیرات اخلاقی ضعفِ سواد خانواده در استفاده از این فضا کوشیده است مهم‌ترین آسیب‌هایی را که از این رهگذر دامن‌گیر خانواده (به‌طور کلی) یا والدین و فرزندان (به‌طور خاص) می‌شود، شناسایی کند.
یافته‌های این تحقیق بیانگر آن است که این آسیب‌ها از دستیابی به اهدافی که         برای تشکیل نهاد خانواده تعریف شده است، جلوگیری می‌کند. برای تبیین بهتر مبحث، بعد از تعریف مفاهیم اصلی، ضمن بیان اهمیت خانواده و سواد رسانه، برخی از پیامدهای اخلاقی ضعف سواد رسانه تبیین می‌شود. در پایان، راهکارهایی برای رفع این پیامدها ارائه می‌گردد و به برخی از مشکلاتی که در پی تأثیرگذاری آن‌ها بروز می‌یابد، اشاره می‌شود. روش تحقیق، تحلیلی و کاربردی و تا حد امکان مبتنی بر اندیشه‌های اخلاقی اسلام است.

کلیدواژه‌ها


1. قرآن کریم.##آل‌بویه، علیرضا و  علی‌اکبر شاملی (1395)؛ «اعتیاد اینترنتی از منظر اخلاقی و آسیب‌های اخلاقی آن»؛ نقد و نظر؛ سال 21، ش 3. .##«آمار استفاده از فضای مجازی در اقشار مختلف جامعه» (1395)، تارنمای دکتر سلام، 30/5/1395 (بازیابی: 3/ 12/1396). .##استیس، والتر ترنس (1386)؛ تاریخ انتقادی فلسفه یونان؛ ترجمۀ یوسف شاقول؛ چ 2، قم: دانشگاه مفید. .##افراسیابی، محمدصادق و سیدمحسن میربهرسی (1392)؛ خانواده، سواد رسانه‌ای و رسانه‌های دیجیتال؛ تهران: خبرگزاری فارس. .##«اینترنت؛ حق اوّلیۀ انسان‌ها» (1391)؛ روزنامۀ بهار؛ ش 33، سه شنبه 19/10/1391. .##باکینگهام، دیوید (1389)؛ آموزش رسانه‌ای: یادگیری، سواد رسانه‌ای و فرهنگ معاصر؛ ترجمۀ حسین سرفراز؛ تهران: دانشگاه امام صادق7..##بختاری، آمنه و دیگران (1395)؛ بالانشین: مهارت‌های مدیریت رسانه‌ها در خانواده؛ چ 1، تهران: قبسات. .##«تأثیر شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی بر روابط اعضای خانواده» (1395)؛ تارنمای خبرگزاری صداوسیما، کد خبر: ۱۱۸۷۸۸۱(بازیابی: 3 /12/ 1396). .##تمیمی آمدی، عبدالواحد (1410ق)؛ غرر الحکم و درر الکلم؛ چ 2، قم:                 دارالکتاب الاسلامی. .##حر عاملی، محمد بن حسن (1409ق)؛ وسائل الشیعه؛ قم: مؤسسۀ اهل‌البیت7..##حیدری، مجتبی (1387)؛ دینداری و رضامندی خانوادگی؛ چ 3، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی;..##خدامرادی، طاهره و دیگران (1393)؛ «بررسی میزان تأثیر استفاده از فضای مجازی بر ارزش‌های خانواده: مطالعۀ موردی: معلّمان مقطع متوسطۀ سازمان آموزش و پرورش استان ایلام»؛ فرهنگ ایلام؛ دورۀ 11، ش 44 – 45. .##خدایاری، الهام (1395)؛ «بررسی رابطۀ مصرف رسانه‌ای شبکه‌های اجتماعی موبایلی با سازگاری زناشویی: مورد مطالعه: کارکنان متأهل مرکز نظارت و ارزیابی صداوسیما»؛ پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی. .##«خودسوزی عاشق‌پیشۀ 18ساله» (1396)؛ تارنمای الف، کد مطلب: 3961206010، بازیابی: 6 /11/ 1396. .##رجبی، اکرم (1391)؛ نقض حریم خصوصی در فضای سایبر؛ تهران: آرمان رشد. .##رحمتی، حسینعلی (1392)؛ «پیامدهای تربیتی و اخلاقی شکاف دیجیتالی بین نسلی»؛ تربیت تبلیغی؛ سال 1، ش 1. .##رحمتی، محمدمهدی و دیگران (1391)؛ «هویت اجتماعی و مقاومت فرهنگی: مطالعۀ مصرف کالاهای فرهنگی غیرمجاز در شهر تهران»؛ مطالعات جامعه‌شناختی؛ دورۀ 19، ش 2. .##سیدسعادتی، فهمیه (1392)؛ «صیانت از حریم خصوصی در فضای مجازی براساس هنجارهای اسلامی»؛ راهبرد فرهنگ؛ ش 23. .##شرفی، محمدرضا (1392)؛ تربیت خانواده در سیرۀ نبوی؛ تهران: شرکت چاپ ‌و              نشر بین‌الملل. .##شیری، طهمورث و الناز رحمانی (1394)؛ «تأثیر استفاده از وسایل نوین ارتباطی (لاین و تلگرام) بر وضعیت انسجام خانواده در سال 1394: مطالعۀ موردی: منطقۀ 1 تهران»؛ مطالعات توسعۀ اجتماعی ایران؛ س 8، ش 1. .##طبرسی، حسن بن فضل (1370)؛ مکارم الاخلاق؛ چ 4، قم: شریف رضی. .##طوسی، محمد بن حسن (1414ق)؛ الامالی؛ قم: دارالثقافه. .##عاملی، زین‌الدین بن علی (1409ق)؛ منیه المرید؛ به‌تصحیحِ رضا مختاری؛ قم: مکتب الاعلام الاسلامی. .##فتحعلی‌خانی،‌ محمد (1379)؛ آموزه‌های بنیادین علم اخلاق؛ ج 1، قم: شهریار.
2. فوکویاما، فرانسیس (1396)؛ «ظهور دنیای پساحقیقت: زوال نهادهای دموکراتیک در سایۀ قدرت‌گرفتن اینترنت»؛ ترجمۀ بابک واحدی؛ اندیشه پویا؛ ش 41. .##کانال انجمن سواد رسانه‌ای ایران، 28 /11/1396.  <https://t.me/MLiteracy>.##کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق)؛ الکافی؛ چ 4، تهران: دارالکتب الاسلامیه. .##مجلسی، محمدتقی (1406ق)؛ روضۀ المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه‏؛ به‌تصحیحِ حسین موسوی کرمان و علی‌پناه اشتهاردی؛ چ 2، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور. .##محمدقاسمی، حمید (1373)؛ اخلاق جنسی از دیدگاه اسلام؛ تهران: سازمان تبلیغات اسلامی. .##محمدی ری‌شهری، محمد (با همکاری عباس پسندیده) (1389)؛ تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث؛ ترجمۀ حمیدرضا شیخی؛ چ 2، قم: دارالحدیث. .##موسوی، سیدعلی (1396)؛ خاطرات الی؛ 4 ج، تهران: نسل روشن. .##میر، صمد و دیگران (1395)؛ «نقش تبلیغات شبکۀ اجتماعی تلگرام در جلب اعتماد مخاطبان به خرید کالا»؛ علوم خبری؛ سال 5، ش 18. .##میرخانی، سیدحامد (1392)؛ سواد رسانه‌ای: «حمایت و توانمندسازی نوجوانان (12 تا 16سال) خانواده‌های متدیّن در برابر تلویزیون»؛ پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، تهران: دانشگاه امام صادق7..##نجفی، یوسف و لیلا نیرومند (1395)؛ «رابطۀ تلگرام با بروز فردگرایی در خانواده‌ها: مطالعۀ موردی: خانواده‌های شهر زنجان»؛ مدیریت رسانه؛ ش 25. .##«هشدار دربارۀ اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی»، تارنمای الف، تاریخ بازیابی: 8/8/1391، کد مطلب: 169450. .##DeGaetano, Gloria (2005); Parenting Well In a Media Age: Keeping our Kids Human; 2ed. Edition, USA: Personhood Press. .##Hin, Leo Tan Wee & Subramaniam, R. (eds.) (2009); Handbook of research on new media literacy at the K-12 level: issues and challenges; USA: Information Science Reference. .##Ploug, Thomas (2009); Ethics in Cyberspace: How Cyberspace May Influence Interpersonal Interaction; New York: Springer. .##Potter. James W. (2004); Theory of media literacy: a cognitive approach; Sage Publications. .##Subrahmanyam, Kaveri, and others (2000); “The Impact of Home Computer Use on Children’s Activities and Development”; The Future of Children; Vol. 10,  No. 2.
3. Young, Kimberly S. & de Abreu, Cristiano Nabuco (eds.) (2011); Internet Addiction: A Handbook and Guide to Evaluation and Treatment; New Jersey: John Wiley & Sons.